Elazığ Depreminin Aynasında

Elazığ depremi son aylarda ülke coğrafyasının değişik yerlerinde bir silsile halinde gelen depremler dizisinin son büyük örneği oldu. Resmî açıklamaya göre 41 kişinin hayatını kaybettiği, yüzlerce insanın yaralandığı ve en az o kadarının da kışın ayazında evsiz kaldığı bu deprem, geride daha büyük korku ve endişeleri bırakarak şimdilik atlatılmış oldu. Deprem bölgesinin ülke ekonomisinin ağırlık merkezlerinden olmaması, buna bağlı olarak fazla yoğun nüfus barındırmıyor oluşu ve çok katlı binaların görece azlığı kayıpların ve hasarın sınırlı olmasını sağladı. Buna rağmen resmi verilere göre depremden etkilenen Elazığ, Malatya, Diyarbakır, Adıyaman ve Kahramanmaraş’ta 30 bin 848 binadan 547’si yıkılmış, 6 bin 270’i ağır hasar almış, 10 bin 273’ü ise az hasar almış durumda.

6,8 büyüklüğünde bir deprem yaşanmasına rağmen, tümüyle tesadüf eseri olan malûm sebeplerle can kayıplarının ve hasarın görece az olması iktidarın kendisi için bir başarı öyküsü yazmasına ve büyüklük şovu yapmasına bir fırsat zemini sundu. Ama gerçeklik bir başarıya değil, tam aksine büyük bir ciddiyetsizliğe, vurdumduymazlığa ve çıkarcılığa işaret ediyor. Son yılları bir olağanüstü baskı rejimi olan AKP-Erdoğan iktidarı 1999 depreminden bu yana geçen sürenin ilk bir-iki yılı hariç tamamında tek başına ülkeyi yönetmesine rağmen depreme hazırlık konusunda doğrudan halkın yararına ciddi hiçbir şey yapmamıştır. Aksine deprem güvenliği konusunda birçok yönden durumu daha da kötüleştiren işler yapılmıştır.

1999 Gölcük depreminden sonra AKP iktidara gelmeden çıkarılan yeni yapı yönetmeliği genelde depreme daha dayanıklı binalar yapılmasını sağladıysa da AKP döneminde İstanbul (ve diğer metropoller) boş arsa bırakmamacasına bina ve inşaata boğulmuş, bununla nüfus yoğunluğu hızla arttırılmış, böylece risk faktörü yükseltilmiştir. Kentin nüfus yoğunluğunu azaltacak bir planlama yapmak ve uygulamak gerekirken tam aksine kent boğucu ölçüde betonlaştırılmıştır. Bunun bir sonucu olağan yoğunluktaki yağmurlarda bile sel ve su baskınlarının yaşanması olduğu gibi, Eylül ayında yaşanan orta ölçekli depremde tam da bu nüfus yoğunluğu nedeniyle iletişim altyapısı çökmüş, haberleşme felç olmuştur. Bu rant temelinde betonlaşmadan deprem gibi afetlerde kullanılabilecek ve 1999 sonrasında belirlenmiş toplanma alanları da nasibini almıştır. Diğer taraftan 2000 yılında getirilen yeni yapı yönetmeliğinden önce inşa edilmiş binaların dönüşümü de büyük oranda yapılmamıştır. Halen kentteki bina stokunun ağırlığını bu tür eski binalar oluşturmaktadır.

Bunlar eskiye nazaran durumun kötüleştiği yönlere dair birkaç örnek. Ancak hiç şüphesiz daha önemli olan konu 1999’dan bu yana geçen 20 yılı aşkın süreye rağmen ciddi hiçbir hazırlığın yapılmamış olmasıdır. Deprem toplanma alanlarına ilişkin feci duruma “kötüleşme” bağlamında zaten değindik. Aslında “hazırlık” bağlamında bu konuda çok ciddi ve ivedi biçimde nitelikli mekânlar oluşturulup, bu mekânlar sürekli olarak güncelleştirilip daha da iyileştirilmiş ve bununla bağlantılı olarak kent halkına değişik ölçek ve periyotlarda tatbikatlar yaptırılmış olması gerekiyordu. Bu konularda icraat hiç denecek düzeydedir.

Diğer taraftan hazırlık konusunun en büyük ve kalıcı yönünü kuşkusuz bina stokunun dönüştürülmesi oluşturuyor. İktidar en büyük ilgiyi bu alana göstermiş ama bunu insanların hayatını deprem karşısında daha güvenli hale getirme maksadıyla değil, kent yağmasında kendine bağlı sermaye fraksiyonuna kaynak sağlamak, böylelikle sermaye sınıfı içinde kendi fraksiyonunu güçlendirmek için yapmıştır. Asıl motivasyon bu olunca sonuç da geniş ölçekte bakıldığında deprem karşısında emekçiler için daha güvenli bir şehir olmamıştır. Başta hayati önem taşıyan altyapıların ve hastane ve okul gibi binaların öncelik verilerek dönüştürülmesi işi savsaklanmıştır. İkinci aşamada en riskli bölgelere ve binalara el atılması ve son olarak da geri kalan yapı stokunun dönüştürülmesi gerekiyordu. Başta şehircilik uzmanları olmak üzere, konuyla ilgili çeşitli alanların uzmanları ve TMMOB gibi sivil kurumlar bu tür önerileri ve hatta somut projeleri yıllardır iktidara sunmaktaydılar. Ama iktidar bunların hepsini ısrarla kulak arkası edip kendi fraksiyoner kent yağmasının gündemini takip etti.

Geçmişten bugüne düzen tarafından çeşitli nedenlerle göz yumulmuş çarpık kentleşmenin bir ürünü olan niteliksiz yapılaşmanın ciddi bir hamleyle gerçekten dönüştürülmesi bir yana, iktidar halkın geniş bölümünün bu süreç sonucu oluşan “kanundışı” durumunu ona karşı bir şantaj ve para kaynağı olarak kullanma yoluna dahi gitti. Haziran 2018’de “imar barışı” gibi bir hüsnü tabir altında başlatılan uygulamayla, yıkılması gereken birçok bina dâhil olmak üzere ülke genelinde milyonlarca yapı para karşılığı mevzuata uygun sayıldı. Bu hamlenin somut sebebi oy avcılığı ve Hazine kasasına tek seferliğine de olsa yüklü kaynak girişi sağlamak idi. Böylece deprem güvenliği konusunda duyarlılık şöyle dursun tam tersine insanlara oturdukları evlerin yasaya uygun olduğu mesajını vermekten başka bir anlama gelmiyordu. 7,5 milyon başvurunun gerçekleştiği bu süreçte devlet genel bütçe verilerini ve ekonomi istatistiklerini düzeltmede kullandığı 25 milyar liraya yakın parayı kasasına koydu. Elbette bu kaynak da depreme hazırlık yolunda kullanılmadı, tıpkı yıllardır toplanan deprem vergilerinde olduğu gibi.

Sonuçta bugün en çok tartışılan İstanbul’da 1 milyon 166 bin binanın 788 bini hâlâ 1999 depremi öncesi inşa edilmiş binalar olarak durmaktadır. Bunun anlamı her 3 binadan 2’sinin yeni yönetmelik esas alınarak yapılmamış olduğudur. Elbette bu eski binaların hepsinin depremde yıkılacağı anlamına gelmemektedir. İBB Başkanı İmamoğlu, geçtiğimiz aylarda yaptığı deprem sunumunda, 7,5 büyüklüğündeki bir depremde altyapı, ulaşım vs. noktalarında yaşanacak ciddi sorunların yanı sıra, İstanbul’daki binaların yüzde 22’sinin yıkılmasının beklendiğini belirtmiştir. Benzer senaryolar dâhilinde on binlerce insanın hayatını kaybetmesinden söz edilmektedir. Gölcük depreminde dâhi 20 bine yakın insanın hayatını kaybettiği düşünüldüğünde bu kestirimlerin abartılı olduğu söylenemez.

İktidarın yaklaşım tarzının bugün de pervasız biçimde devam ettiğinin en çarpıcı ifadesi inanılmaz bir rant projesi olarak Kanal İstanbul projesini (yeniden) gündeme getirmesidir. Bu proje için harcanması düşünülen paranın 75 milyar lira [bir başka bilgiye göre ise 20 milyar dolar, yani bugünkü kurla yaklaşık 120 milyar lira] olduğu düşünüldüğünde, İstanbul için gerekli yapısal dönüşüm işlerinin büyük bölümünün yapılmasının hiç de zor olmadığı ortaya çıkar. Yani iktidar Türkiye nüfusunun yaklaşık yüzde 20’sinin (her 5 kişiden biri) yaşadığı, ekonominin ana üssü olan İstanbul’u halk için daha güvenli hale getirmeye çalışmak yerine ikinci bir Boğaz açmakla meşgul olmayı tercih etmektedir.

Yine de devletin ve rejimin hakkını yemeyelim! Depreme hazırlık bağlamında devletin 1999 sonrasında hassasiyetle üzerine eğilip öncelik verdiği bir şey var. Büyük ölçekli bir deprem sonrasında doğabilecek “asayiş” sorunlarına karşı devlet örgütlenmesi ve hareket planları hazırlanmıştır. Bunun anlamı deprem nedeniyle halkın öfke içinde ayaklanması tehlikesine karşı bastırma tedbirlerinin alınmasıdır. Elbette bu, depremzedelere bağımsız sivil inisiyatiflerin yardım ulaştırması, dayanışmanın örgütlenmesi gibi girişimlerin de etkin biçimde önlenmesi hedeflerini içermektedir. Gölcük depremi sonrasında halkın öfkesinin yer yer açığa çıkması ve çeşitli sendika, dernek ve sol partilerin örgütlemeye giriştiği yardımların halkta yarattığı olumlu izlenim devlet açısından ciddi bir tehlike olarak görülüp mimlenmişti. Günlerce depremzedelere yardım götürmeyen devlet, bu sivil inisiyatifleri engellemek ve ezmek için hızla harekete geçmeyi başarmıştır. Elazığ depremi sonrasında da HDP’li belediyelerden gelen yardımların engellenmesi aynı devlet refleksinin devam ettirildiğini bir kez daha göstermiştir. Doğrusu öteden beri devlette var olan bu tekelci ve dışlayıcı tutum mevcut rejim altında daha da pekiştirilmiştir.

Gerçek anlamda bir deprem hazırlığının olmayışını iyice çarpıcı kılan bir nokta, bilim insanlarının gelen depremi göstere göstere haber vermiş olmalarıdır. Çok değil sadece birkaç ay önce yerbilimci Prof. Naci Görür herkes İstanbul’u konuşurken Elazığ depreminin tam koordinatını vererek buralara dikkat kesilmesi gerektiğini söylemiştir. Dahası sonradan yaptığı açıklamalardan da anlaşıldığı üzere tam da bu bölgeye ilişkin olarak daha önceden projeler sunduğu ortaya çıkmıştır. Ama iktidar benzer tüm durumlarda olduğu üzere bunu da kulak arkası etmiştir. Rejim kendisinden saymadığı kimsenin sözüne kulak asmamakta, kendi sermaye fraksiyonunun kesimsel çıkarına hizmet etmeyecek hiçbir şeyi önemsememekte, hatta engellemeye çalışmaktadır.

Özetle iktidar kesinlikle depreme emekçi halk yararına ciddi bir hazırlık yapmamaktadır. Öte yandan Elazığ depremi vesilesiyle bir kez daha tartışma gündemine geldiği üzere iktidarın bu konudaki suç dosyası başka açılardan da hayli kabarıktır. Hazırlık yapılmadığı gibi, bu alana hasredilmek üzere halktan vergi adı altında gasp edilen ve/veya bağış, yardım vb. şeklinde alınan paralar da maksat dışı kullanılarak malûm sermaye fraksiyonunun kursağına akıtılmıştır, akıtılmaktadır.

Deprem vergisi olarak da anılan Özel İletişim Vergisi (ÖİV) kapsamında şimdiye dek 65 milyar lira kadar bir vergi toplandığı hesap ediliyor. Bu yeterince büyük bir rakamdır, ama yine de pek doğru değildir. Zira 20 yıldır kesintisiz biçimde toplanan paralar enflasyona göre düzeltildiğinde bugünün parasıyla 140 milyara denk geldiği gibi, aynı paralar dolara vurulduğunda 36 milyar dolar, yani bugünkü kurla 215 milyar lira etmektedir. Bugünkü kurun bile bastırılmış olduğu düşünüldüğünde gerçek değer bundan da fazladır. Özetle son günlerde sıkça dile getirilen 65 milyar lira rakamının en az 3 katı büyüklüğünde bir para söz konusudur. Ne olmuştur bu paraya? Bundan birkaç yıl önce bu konu yine gündeme geldiğinde dönemin bir bakanı o paraların genel bütçeye aktarıldığını ve buradan genel altyapı yatırımlarına harcandığını söyledi. Bunun anlamı başta halkın çoğunun kullanamadığı mega inşaat projeleri olmak üzere birçok proje üzerinden bağlı sermaye fraksiyonuna kaynak aktarımıdır.

Diğer taraftan emekçilerden deprem ve afet maskesiyle toplanan kaynaklar vergilerle sınırlı değildir. Kızılay ve AFAD gibi kurumlar başta olmak üzere birçok örgütlenme bu kisve altında emekçilerden muazzam kaynaklar toplamaktadırlar. Yardım ve dayanışma duygularıyla afetzedelere ve afet önlemlerine katkıda bulunmak isteyen sayısız emekçinin bu katkıları iktidarın kontrolünde bir başka talan alanını oluşturmaktadır. Kızılay gibi bir kurumun başındaki zatın Elazığ depreminin daha ilk dakikalarında aklına gelen şeyin Kızılay’a para toplama kampanyası başlatmak olması manidardır. Muazzam kaynaklarla donatılan bu kurumlar iktidar elinde tam bir şov ve propaganda aracına dönüştürülmüştür. Gerçekte tüm bu propagandaya rağmen deprem sonrasında büyük bir beceriksizlik tablosu sergilenmiştir. Birçok köye ulaşılmamış, birçok insana acil yardım ulaştırılmamış, yapılan en küçük şey bire bin katılarak kameralar önünde gösteri haline getirilmiştir. Tamamına yakını iktidar kontrolündeki televizyonlar günlerce sabahtan akşama kesintisiz biçimde enkaz üzerinde yüzlerce kişinin yığıştığı iş bilmezlik tablosunu kahramanlık öyküsü olarak pazarlama işine koşulmuşlardır. İşin doğrusu son günlerde ortaya çıkarılan belgeler Kızılay’ın ne denli şaibeli akçeli işlerle meşgul olduğunu daha iyi göstermektedir. Mevcut başkanın göreve geldiği 2015’ten itibaren kurumun “bağış” gelirlerinin birdenbire ilginç biçimde 2000 kattan fazla yükselmesi bu işlerin boyutlarına dair fikir vermektedir. Sadece bir örnek üzerinden ortaya dökülenler, iktidarın organik ilişkiler içinde olduğu “vakıflar” aracılığıyla nasıl bir soygun tertiplendiğini göstermektedir. Ayrıca Kızılay ve AFAD’ın iktidarın izlediği yayılmacı dış politikanın uygulanmasında önemli bir yer tuttuğunu da konu dışına çıkmamak amacıyla sadece belirtip geçelim.

Vergilerin ve yardımların nereye gittiği konusu Elazığ depremiyle birlikte tekrar sorgulanmaya başladığı için rejim öfkeden kuduruyor. Halktan vergi adı altında gasp edilen paralara ne yapıldığını açık ve şeffaf biçimde ortaya sermesi gerekirken, deprem paraları ne oldu diye soranlara edilmedik laf bırakılmıyor. Hesap vermek yerine iktidar sözcüleri “gereken yere harcanmıştır, size hesap verecek değiliz” diyerek yanıt veriyor.

İktidarın suç dosyasının önemli bir başlığı da, kendisi bir şey yapmadığı halde başkalarının da yapmasını engellemesidir. Yukarıda bilim insanlarının ve çeşitli kurumların konunun çeşitli yönleri açısından yaptıkları uyarı, öneri ve sundukları projeler karşısında sergilenen tutuma değindik. Geçmiş depremlerde devletin deprem sonrası yardım faaliyetlerinde yer almasını istemediği örgüt ve kişileri nasıl dışlayıp ezdiğinden de kısmen bahsettik. Bu konularda devletin mevcut baskı rejimi altında daha da pekişen tutumu tüm faaliyeti kendi çatısı altında tekelleştirmek, her türlü bağımsız sivil inisiyatifi boğmaktır. “Siz bize verin gerisine karışmayın, en iyisini biz biliriz” tutumu tekelci, dışlayıcı, bölücü olduğu gibi kaynakların nereye gittiği konusunu da örten, karartıcı bir tutumdur. Geçmişte AKUT gibi sivil örgütlerin sivrilmesinden fena halde rahatsız olan devlet bunun karşısına AFAD’ı çıkarmış, AKUT yıllar içinde artan ölçüde dışlanarak gözden düşürülmeye çalışılmış, buna mukabil AFAD her fırsatta bir başarı öyküsüymüş gibi reklâm edilmeye başlanmıştı. Bugün de iktidar elindeki AFAD ve Kızılay gibi kurumların dışında kimsenin inisiyatif alması istenmemektedir.

Propaganda makinesi iş başında

Rejim Elazığ depremini, depreme hazırlık bağlamındaki suçlarının üzerini örtmek ve yıpranan desteğini restore etmek için bir propaganda fırsatı olarak kullanmaya çalışmıştır. Bu gayretini zedeleyecek her türlü unsuru da hoyratça bertaraf etmeye yönelmiştir. Korkunç bir propaganda makinesi işletilmiş, anlatılan öyküye uymayan tatsız gerçekleri gösteren olgular saklanmış, bunlara işaret edenler neredeyse vatan haini muamelesine maruz bırakılmışlardır. Vergi adı altında toplanan deprem paralarına ne olduğunu soranlar başta olmak üzere, enkaz kurtarma çalışmalarının bile nasıl şova ve reklâma ayarlı biçimde yürütüldüğüne dair bilgileri paylaşanlar olsun, halkın sorun ve şikâyetlerini sergileyenler olsun hepsi yeni bir linç dalgasına uğramışlardır. Başta Erdoğan olmak üzere rejimin efendileri, sorgulayanlara öfke kusarak devlet aygıtının ilgili birimlerine istikamet göstermişlerdir. Sanatçılar, gazeteciler hakkında soruşturmalar açılmış, hedef tahtası haline getirilmişlerdir.

Propaganda faaliyeti açısından önemli bir nokta olarak, iktidarın en büyük endişesinin depremde zarar görenlerin imdadına koşmak değil kamuoyu algısını manipüle etmek olduğu bir kez daha görülmüştür. Açık kalan mikrofondan sesi yansıyan kapıkulu valinin bakana “kamuoyunda algı çok iyi” diye tekmil veren sözleri her şeyi açık etmektedir. Bu düzenin ve bu rejimin gerçek fıtratı budur. İnsan hayatı, hele de yoksul emekçilerin hayatları egemenler için sadece oy avcılığı ve bununla bağlantılı olarak imaj sorunu bağlamında bir anlam ifade etmektedir.

Bu rejimin medyasındaki bir haber spikeri, depremin ilk saatlerinde bağlanılan muhabirin “2 ölü olduğunu öğrendik” demesine cevaben “tabii bu teyide muhtaç” diyebiliyor, çünkü yüce devlet henüz “ölü var” dememiş. Benzer şekilde bir muhabir çadırlarda dondurucu soğukta çile çeken depremzedelere “mutlu musunuz” diyebiliyor. Bir başkası mikrofon uzattığı bir depremzedenin yardım, battaniye vb. konularında kendilerine ulaşılmadığını söylemesi karşısında hemen lafa girip devletin ne büyük ve güzel işler yaptığını anlatarak halka “yanlış mesaj” gitmesini engelleyebiliyor. Bu “gazeteciler” haber verme işi değil devletin/rejimin uygun gördüğü hikâyenin halka güya kanıtlarla anlatılması işinin memurlarından başka bir şey değiller. Devletin bu deprem dolayısıyla oluşturduğu görev setinde işbölümü gereği kendilerine verilen görevi ifa ediyorlar. Medya mevcut baskı rejiminin neredeyse tam bir kontrolü altındadır.

Rejimin propagandada ısrarla vurguladığı bir nokta da depremin ülkede “birlik ve beraberlik” duygusunu güçlendirdiğidir. Medya bütün dikkatin şova dönük kurtarma çalışmalarına odaklanmasını sağlamak için var gücüyle mesai yaparken, konunun herhangi bir başka boyutunun tartışılmasını, gündeme getirilmesini engellemeyi vazife bilmiştir. Bunu yaparken insan hayatı üzerinden rejimin verdiği sahte “birlik ve beraberlik” mesajlarını bolca toplumun üzerine boca etmiştir. Bu mesajlar sahtedir çünkü bunların propaganda edildiği sırada HDP’li belediyelerin gönderdiği yardımlar reddedilmekte, CHP’li belediyelerin itfaiye ekipleri çalışmalardan uzaklaştırılmakta, AKP için oy değeri olmayan köylere yardım ulaştırılmamakta ya da buralar en sona bırakılmakta, deprem vergilerinin ne yapıldığını soranlar linç edilmektedir. Diğer taraftan milliyetçiliğin kalelerinden biri olan Elazığ’da o milliyetçi taksiciler deprem telaşı içinde kaçışan, yakınlarına ulaşmak isteyen ya da yerleşecek yer arayan insanlara astronomik ücretler dayatmakta, ev sahipleri kiraları 2 katına çıkarmakta, rejimin sadık askerlerinin doldurulduğu AFAD gibi kurumlardaki güruh telefonla video ve selfie çekmekle uğraşmaktadır. İşte bu rejimin, bu düzenin birlik ve beraberliğinin durumu budur.

Özetlemek gerekirse bu rejim alabildiğinde ayrımcı, bölücü, tarafgir ve kindardır. İşin aslı Elazığ depreminin sadece son örneğini oluşturduğu gerçeklik şudur ki, her vesileyle daha da gün yüzüne çıkan tek adam rejiminin olağanüstü baskıcı karakteri ve çürümüşlüğü, büyük depremler türü toplum hayatını sarsan önemli şoklarda daha da belirgin bir hal almaktadır. Daha önce görülmemiş biçimde Türkiye’nin dört bir yanında fay hatlarının eşzamanlı olarak hareketlenmesi, bazı uzmanların da dikkat çektiği gibi önümüzdeki yakın dönemde yeni ve büyük depremlerin yaşanacak olması anlamına geliyor olabilir. Bu durum genelde bir deprem coğrafyası olması sebebiyle zaten hazırlıklı olması gereken Türkiye’deki sorunu daha da yakıcılaştırmaktadır. Belirtmeye bile gerek yok ki bu sorun esas olarak emekçilerin sorunudur. Bu bakımdan düzenin ve rejimin deprem karşısındaki umursamazlığına, eylemsizliğine, bölücü, kindar tutumlarına karşı mücadele de emekçilerin acil mücadele başlıklarından biri olmak durumundadır.