Tarihsel çıkışsızlığın Hollywood’a etkisi

Kapitalizmin günümüzde tarihi boyunca geçirdiği tüm krizlerden daha derin ve güçlü bir sistem kriziyle boğuşuyor olduğunu nicedir vurguluyoruz. Kapitalizmin tarihsel krizi olarak adlandırdığımız bu durumun sonuçlarına gündelik hayatın her alanında rastlamak mümkün. İçinden geçtiğimiz bu tarihsel kesitte yaşamın her alanı sistem krizinin etkisiyle yeniden şekilleniyor. Meselâ bugün parçalı bir şekilde yürümekte olan Üçüncü Dünya Savaşının ve dünya genelinde olağan burjuva rejimlerden olağanüstü burjuva rejimlere geçiş furyasının başlıca nedeni, kapitalist sistemin tarihsel krizidir. Sistem krizine bağlı olarak burjuvazi büyük bir enerjiyle envanterindeki baskı aygıtlarını güçlendirmek ve giderek çeşitlendirmek için uğraşıyor. Böylece işçi sınıfı üzerindeki egemenliğini pekiştirmeye çalışıyor. Fakat burjuvazi için baskı ve zor aygıtlarının önemi ne denli yakıcıysa, ideolojinin ve ideolojik aygıtların da önemi o denli yakıcı! Bugün ideolojisiyle de çürümüş ve köhnemiş bir sisteme uygun eğilimler geliştirmekte olan kapitalizm, elindeki ideolojik aygıtlar aracılığıyla örgütsüz kitleleri kolayca zehirleyebilmektedir. “Burjuva ideolojik aygıtların propaganda bombardımanı altında algıları biçimlenen ve gerçek bilgi kaynaklarına ulaşamayan kitleler, vicdanları titretecek en can yakıcı olayları dahi iktidarın empoze ettiği açıdan görebilirler.”[1] Elif Çağlı’nın kitlelerin yaşamına çöreklenen gece yarısı kâbusu olarak nitelediği köhnemiş ve tarihsel bir çıkışsızlık yaşayan kapitalizm, ideolojik üretim yaptığı her alanı kriz dönemine uygun bir forma sokmaktadır. Böylece her geçen güne sonsuz bir acının, yıkımın, zulmün, akıl dışılığın damgasını bastığı günümüz dünyasında, bu aygıtlar burjuvazi için zamanın ruhuna uygun muazzam roller oynamaktalar. Meselâ, ABD emperyalizminin ideolojik aygıtı olan Hollywood! Pentagon (Savunma Bakanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı), CIA (Merkezi İstihbarat Teşkilatı) ve ABD yönetimi ile stratejik ve organik bir ilişki içerisinde olan Hollywood, ürettiği filmleri büyük oranda siyasal sürecin ruhuyla örtüşen bir formda tasarlıyor. Üstelik öylesine devasa bir araç ki Hollywood, günümüzde dünya film üretiminin ve dağıtımının merkezi konumunda oluşundan ötürü, ABD emperyalizminin tüm dünyada kitlelerin bilincini manipüle etmesinde muazzam bir rol oynuyor. Kapitalizmin sistem krizinin ve sürüklendiği tarihsel çıkmazın sinemaya özellikle de Hollywood’a doğrudan bir etkisi olduğunu detaylı bir inceleme yapmadan bile fark edebiliyoruz. Hollywood sinemasının son dönemlerde ürettiği filmleri kabaca taradığımızda ezici çoğunluğunun süper kahramanların cirit attığı fantastik, savaş, kıyamet ve bilimkurgu temalı filmler olduğunu görürüz. Peki, bu tesadüf mü? Baştan söyleyelim bu tablo kesinlikle tesadüf değil, bir tercih! Peki, bu temaların tercih edilmesinin kapitalist sistemin tarihsel çıkışsızlığıyla ne ilgisi var? Hollywood’un büyük stüdyolarının fırınından çıkmış bu yapımlar, kriz içinde debelenen sistemin çıkarlarına uygun sinsi politik mesajların ve idealist düşüncenin en uç boyutlarının derin izlerini taşıyor. Tüm bu ideolojik bombardımana bilgisayar destekli görsel efekt silsilesi eşlik ederken kitlelerin bilinci dumura uğratılıyor. Art arda bu tür filmler üretilmesi, sistemi kurtarma planları yapan egemenlerin eliyle Hollywood’un zamanın ruhuna uygun şekilde kıyafet değiştirmesi olarak yorumlanmalıdır. Hollywood, bu temaları yeni icat etmedi kuşkusuz ama bu temalar beyaz perdeye yıllar içinde hâkim kılındılar. Dünya genelinde yüz milyonlarca emekçi giderek artan dozda bu temalara maruz kaldı. Üstelik uğruna para ve zaman harcayarak, canı gönülden isteyerek… Çoğu insan bu filmleri bir bilimkurgu, fantastik, aksiyon, tarih, macera filmi olarak seyrediyor ve bu filmlerin ilgi çekici olmasının fizyolojik ve psikolojik sebepleri var. Yapılan araştırmalara göre film bittiğinde seyircinin nasıl hissettiği, benzer bir başka filmi izleme arzusunu oluşturacak veya yok edecek denli belirleyici! Aksiyon ve görsel zenginlik dolu, bol efektli bu tarz filmler, seyircide kalp atış hızından solunum ve kan basıncı artışına kadar pek çok etkide bulunuyor ve bu fizyolojik uyarılma uzun süre hafızalarda kalıyor! Filmin olay örgüsünün ve film kahramanıyla kurulan özdeşliğin seyircinin psikolojisine de etkide bulunduğu açık! Meselâ film bittiğinde seyircide bir rahatlama, gevşeme hissiyatı oluşması, bu filmlerin yüz milyonlarca insan tarafından beğeniyle izlenmesinin bir nedenidir. Bir başka önemli neden ise kaosun, krizin ve çatışmanın hayatın her alanına hâkim olduğu günümüz koşullarında, insanların kıyamet, savaş vb. film temalarını son derece gerçekçi ve ilgi çekici buluyor olmalarıdır. Tam da bu nedenle burjuvazinin fikirleri örgütsüz bireyleri çok kolay şekilde teslim alabiliyor. Korkunç bir karanlık akan tüm bu filmler, burjuvazinin insanlığın geleceği için olumlu bir projesi olmadığının somut bir göstergesini oluştururken, kitleleri uyuşturarak, algıları yöneterek patolojik bir toplum yapısına da davetiye çıkarıyor.

Hollywood’un vazgeçilmezi: Savaş filmleri

Hollywood yapımı savaş filmlerinin neredeyse tamamında ABD emperyalizminin açtığı tüm savaşlar haklı ve meşru gösterilirken, geçmişin kimi “ayıpları” da bir asma yaprağı misali örtülmeye çalışılıyor. “Gerçekler tarihsel bağlamından kopartılıp bugünkü emperyalist savaşla bağı kurularak ve emperyalist savaşı meşrulaştıracak öğelerle donatılarak çarpıtılıyor. Diğer taraftan ise filmlerde sürekli savaş sahneleri öne çıkartılıyor, kan gövdeyi götürüyor; böylelikle savaş, korkunç ölçüde yıkıcı ve yok edici bir gerçek olarak değil, alışıldık bir oyun gibi sunularak kanıksatılıyor ve toplum hissizleştirilmeye çalışılıyor.”[2] Örgütsüz oldukları için olaylara kendi sınıflarının penceresinden bakamayan dünya işçileri bu filmlerin ideolojik etkisiyle emperyalizmin çıkarlarına kolayca payanda edilebiliyorlar. Savaş filmlerinin örgütsüz kitleler üzerinde bıraktığı etkiyi daha iyi kavrayabilmek için çarpıcı bir örnek üzerinde duralım. “Vietnam Savaşı neden çıktı, ABD’nin Vietnam’da ne işi vardı” gibi sorular yönelttiğimizde, örgütsüz kitlelerin önemli bölümünün yanlış cevaplar sıralamaya başladığını görürüz. Adeta bilinç çarpılması yaşayan bir kısım insana göre; ABD kendi çıkarları için Vietnam’a asker yollamamış, oraya özgürlük ve demokrasi götürmeye çalışmıştır. Fakat Vietnam’daki yerli halk ilkel, hatta yabanidir ve bu nedenle onca kahramanlığına rağmen ABD başarısız olmuştur. İşte bu yanılsama, daha doğru tabirle dezenformasyon, ABD’de oldukça yaygın bir kanıdır. Elbette bunun başlıca sebebi milliyetçiliktir fakat dünyanın farklı bölgelerinde de benzer düşünen insan sayısı hiç de az değil. Hatta tarih öylesine çarpıtılmıştır ki; ABD emperyalizminin Vietnam’da hezimete uğradığı son derece açık olmasına rağmen, bugün bile savaşın kazananının ABD olduğunu sanan insanlar vardır. Böylesi bir dezenformasyonun temel sebeplerini irdelediğimizde karşımıza popüler tabirle “Hollywood Etkisi” çıkıverir. Çünkü Hollywood etiketli çıkan ve dünya genelinde gişe rekorları kıran onlarca “Vietnam Savaşı” filminin verdiği bilinçaltı mesajı tastamam budur.[3] Meselâ Rambo serisi… Vietnam’da ABD’nin hezimete uğramasının ve yapılan vahşetin ortaya çıkmasının etkisiyle o dönemde başta ABD olmak üzere dünyanın dört bir yanında savaşa karşı ciddi tepkiler gelişmişti. İşte bu tepkiyi yok etmek isteyen ABD burjuvazisi, Rambo’yu yarattı. Vietnam’da savaşmış, ama gadre uğramış ulusal bir kahraman teması bu açıdan biçilmiş kaftandı. Vietnam Savaşından yedi yıl sonra gösterime sokulan ilk Rambo filmi –İlk Kan (1982)– yoğun ilgi gördü. “Savaş karşıtı bir film” olarak lanse edilen bu savaş filmi, elbette burjuvazinin sinsi ideolojik mesajlarıyla doluydu. İlk film milyonlar tarafından izlenilip beğenilince, Rambo birkaç yıl içinde ikinci filmiyle –İlk Kan 2 (1985)– “yeniden merhaba” dedi. “Kahramanımız” yine Vietnam’daydı, yine “onurlu” bir görev peşindeydi ve yine haksızlığa, ihanete uğramıştı. Rambo’nun kitlelerin bilincinde bıraktığı imajın başarı getirdiğini gören egemenler, emperyalist hedefleri doğrultusunda Rambo’yu dünyayı turlamaya çıkardılar. Serinin devam filmlerinde kâh Afganistan’da kâh Myanmar’da boy gösterdi Rambo ve ilk iki film gibi bu filmlerin de zamanlaması oldukça manidardı![4] Rambo, Hollywood aygıtının ABD’nin kirli çıkarları için ne denli muazzam roller oynadığının belki de en somut örneklerinden birisi olmuştur. Bir film kahramanlığının ötesine geçen Rambo, zamanla ABD emperyalizminin sembollerinden birisi haline gelmiştir. Aynı temsil ettiği yüz binlerce ABD askeri gibi Rambo da ulusal bir kahramana dönüştürülmüştür! İlk iki filmle toplumda oldukça yaygın olan Vietnam Sendromuna karşı mücadele eden egemenler, sonraki iki filmle de emperyalist hedefleri doğrultusunda Rambo’yu araçsallaştırdılar ve Rambo üzerinden tüm dünya toplumunu propaganda bombardımanına tuttular. Sonuç ne mi oldu? Hatırlayalım, zamanında Vietnam savaşına karşı bir tepki oluşmuştu, bu tepkinin de etkisiyle ABD Vietnam’dan çekilmişti! Fakat dünya genelinde on yıllar boyunca Rambo’yu izleyen kitleler onunla özdeşleştiler! Onunla birlikte savaştılar, onunla yaralandılar, onunla iyileştiler, ondan öğrendiler... Peki, Rambo kime karşı savaşıyordu? ABD emperyalizminin askeri olarak yoksul halklara karşı! Emekçilerin bu savaştaki çıkarı neydi peki? Koca bir hiç! Bu acı gerçekler gözlerden saklanmıştı ve zamanla unutturulmuştu. Kitlerin algısı yeniden şekillendirilmişti. Meselâ ABD savaş boyunca Vietnam’da yaşayan insanların üzerine 6 milyon ton bomba atmış ve yüz binlerce masum Vietnamlıyı öldürmüştü fakat ne hikmetse masum olan ABD ordusuydu. Nitekim zalim ile mazlumun yer değiştirdiği, gerçek ile yalanın ters yüz edildiği Rambo filmleriyle, toplumun yenilgi algısı manipüle edildi ve ABD’nin ulusal gururu restore edildi. Aynı zamanda ABD’nin emperyalist hamleleri dünya işçilerinin, emekçilerinin bilincinde gerekçelendirildi ve meşrulaştırıldı. Netice olarak Vietnam’da savaşı kaybeden ABD, beyazperdede kazanmış oldu! Rambo filmleri sadece bir örnektir, benzer etkiye sahip yüzlerce savaş filmi mevcuttur. Üstelik ABD burjuvazisi için amaç sadece savaşı meşru ve haklı göstermekle de sınırlı değildir. Çekilen savaş filmleriyle orduya katılımın özendirilmesi ve arttırılması da önemli bir hedeftir ki zaten bu filmler bu amaca da fazlasıyla hizmet etmekteler. Buna da bir örnek verecek olursak; Tom Cruise’un bir donanma pilotunu oynadığı Top Gun (1986) filminin etkisiyle donanmanın yaptığı açıklamaya göre pilot olmak isteyen gençlerin oranı beş kat artmıştır! 176 milyon dolarlık yurtiçi, 177 milyon dolarlık yurtdışı gişe hâsılatıyla yılın en çok para kazandıran filmi olması sebebiyle yatırımcısının yüzünü güldüren Top Gun, ABD ordusunun da yüzünü fazlasıyla güldürmüştür. Körfez savaşından birkaç yıl önce çıkan bu filmin gösterildiği sinemaların önüne askere alım masaları kurulmuş ve bu masalar filmden çıkan gençlerin ilgisine mazhar olmuştur! ABD gibi emperyalist güçler açısından orduya katılımın özendirilmesi sürekli bir ihtiyaçtır, zira ABD sürekli bir savaş halindedir ve zamanla değişen düşmanlar tarafından sürekli tehdit edilmektedir! Sadece gerçekte değil Hollywood sinemasında da düşman bir dönem Vietnamlılardır, bir dönem Koreliler. Bir dönem Alman Nazileri düşmandır, sonra bir bakmışız “sosyalist” Ruslar düşman oluvermiştir. Kimi zaman Ortadoğulular kimi zaman Asyalılar, kimi zaman “karaderililer” kimi zaman “kızılderililer”… Kısacası Hollywood’un savaş filmlerindeki “düşman” dönemin konseptine göre değişir. Değişmeyen şey ise ABD’nin emperyalist saldırganlığının meşrulaştırılmasına Hollywood tarafından verilen destektir. Bu destek epeyce süredir devam ediyor. Hollywood’un yapımcı, yönetmen ve senaristleri özellikle savaş filmleri çekerken CIA ve Pentagonla işbirliği içinde çalışıyor. Bu işbirliği, filmlerin senaryosundan kurgusuna ve bu filmlerde kimlerin rol alacağına kadar film yapımının her aşamasında öne çıkıyor.

Kirli işbirliğinin tarihsel örnekleri

Dünya kapitalizminin 1929 yılında geçirdiği büyük buhran sonrası kitlelerin sinemaya akın ettiğini gören dönemin ABD Başkanı Roosevelt, hükümetin film yapımına doğrudan müdahalesini yasalaştırdı. Böylece krizin olumsuz etkilerinden en azından bir film süresi boyunca uzaklaşmak, “kafalarını dağıtmak” isteyen kitleler propaganda yüklü filmlerle gafil avlanmak isteniyordu. Bu hamle, egemenlerin krizi aşmak için giriştiği emperyalist savaş hazırlıklarının da bir parçasıydı aynı zamanda. 1942 yılına geldiğimizde, film endüstrisiyle burjuva devletin arasındaki ilişkiye dair somut olarak gösterilebilecek örnekler de çoğalmıştı. Bu tarihte yine karşımızda ABD tarihinin en uzun süreyle görevde kalmış başkanı Roosevelt vardı! ABD bu dönemde bilfiil ikinci emperyalist paylaşım savaşının içindeydi fakat kitlelerde henüz istenilen ölçüde militarist duygular yoktu. ABD egemenleri bu boşluğu doldurmak, militarist duyguları körüklemek için Savaş Bilgilendirme Ofisi (OWI) adıyla yeni bir aygıt yaratmışlardı. 1942 yılında kurulan OWI; radyo yayınları, gazeteler, posterler, fotoğraflar ve sinema filmleri üreterek, üretilen materyalleri yurtiçinde ve yurtdışında yayınlayarak adeta bir propaganda makinesi olarak çalışıyordu. Hollywood’da bulunan neredeyse tüm film stüdyoları, OWI’nin tüm senaryoları çekim öncesinde okumasına, öneriler yapmasına ve sansür uygulamasına izin veriyordu. Film sektörü ile OWI arasındaki ilişki savaş boyunca sürdü. Bu dönemde güya farklı temaların işlendiği yüzlerce propaganda filmi yayınlandı.[5] Yine aynı yıl içinde Frank Capra, John Ford gibi ünlü sinema yönetmenleriyle Beyaz Saray’da bir toplantı yapan Roosevelt, peşi sıra gösterime sokulacak 10 kadar propaganda filmi siparişi verdi. Toplantının hemen ardından da yönetmen ve yapımcıların işbirliği içinde çalışmaları için Hollywood’da Pentagon Film İrtibat Bürosu kuruldu. Kendilerinden emekçileri cephelere sürecek filmler yapılması istenen yönetmenler siparişleri hazırlamak için zaman kaybetmeden işe koyuldular. Meselâ bu baylardan Frank Capra “Neden Savaşıyoruz” isimli bir film serisi çekti. Film yapımcıları ve hükümet yetkilileri bu serinin cepheden gelen birtakım “haberleri” işlediğini duyurdu. Söylenene göre bu filmler kurmaca değil buz gibi birer gerçekti! Egemenler bu şekilde piyasaya sürülen filmler üzerinden savaşın gerekliliğini kanıksatmaya, savaş politikalarını onaylatmaya ve gençlerin orduya gönüllü katılmasını sağlamaya çalıştılar. Kendi çıkarları uğruna emekçi kitleleri savaşa, yani ölüme ve yıkıma ikna etmek için uğraştılar ve maalesef bunu başarabildiler. Bu propagandanın esiri olmasalardı Detroit’teki, Chicago’daki işçiler fabrikalarından bölükler halinde orduya yazılmaya ve Amerikan burjuvazisinin çıkarları uğruna hayatları pahasına savaşmaya giderler miydi? 1942 yılında kurulan Pentagon Film İrtibat Bürosu bugün halen varlığını sürdürmektedir ve zaman içerisinde CIA, FBI, Dışişleri Bakanlığı ve Beyaz Saray da film irtibat büroları kurmuştur. Bu bürolar içerisinde en köklüsü olan Pentagon Film İrtibat Bürosunun oynadığı rol, konumuz itibariyle bir hayli ilgi çekici! Şöyle ki, hiçbir film stüdyosunun deposunda tanklar, uçaklar, denizaltılar, son model silahlar bulunmaz ve büyük bütçeli savaş filmleri çekmek isteyen film yapımcıları bu ve benzeri donanımlara ihtiyaç duyarlar. Ayrıca filmi daha gerçekçi kılmak için bazı sahnelerin askeri tesislerde çekilmesi gerekir ve tabii kimi oyunculara askeri eğitim verilmesi de şarttır. Tüm bunlar milyonlarca dolarlık maliyet demektir. Hollywood film yapımcıları bu maliyeti en aza indirmek için Pentagon Film İrtibat Bürosuna başvuruyor ve doğrudan ABD ordusundan destek sağlamaya çalışıyor. “Ordu ekipman sağlamayı ve destek vermeyi kabul ederse, filmin bütçesinden milyonlarca dolarlık tasarruf edilebiliyor. Yapımcının bu yardımı elde etmek için tüm yapması gereken, senaryonun beş nüshasını onay için Pentagon’a göndermek, filmi Pentagon’un onayladığı senaryoya uygun şekilde çekmek ve film halka sunulmadan önce Pentagon yetkilileri için bir ön gösterim yapmak.”[6] Pentagon Film İrtibat Bürosuna gelen başvuruların neye göre değerlendirildiğini kestirmek güç değil! ABD Ordusunun Eğlence Endüstrisiyle İşbirliği Hakkında El Kitabına göre, destek arayan filmler ilk olarak gençleri orduya katılmaya özendirmeli ve mevcut askeri personelin göreve devam etmesine yardımcı olmalıdır. İkinci olarak burjuva devletin politikalarına ve ordunun çıkarlarına uygun mesajlar içermelidir. Milyonlarca dolarlık maliyetten kurtulmanın peşinde olan film yapımcıları için Pentagon’la yapılan bu anlaşmalar ne denli kıymetliyse, eşsiz bir propaganda fırsatı önlerine kadar gelen Pentagon için de o denli önemlidir! Burada duralım ve bu simbiyoz ilişkinin pespayeliğine ilişkin bir örnek aktaralım. Hollywood’un devasa şirketlerinden birisi olan Disney’in bir yöneticisi olan Philip Nemy, Armageddon filmi için 1997 yılında ordu desteği aramakla meşguldür. Dönemin Pentagon Film İrtibat Bürosu subayı Phil Strub’a yazdığı mektubunda Nemy şöyle diyecektir: “Öykümüzün kahramanları; ABD ordusu, NASA teknisyenleri ve petrol endüstrisinde çalışan siviller… NASA’nın tam desteğine ve petrol endüstrisinin yoğun ilgisine mazharız. ABD ordusunun da desteğiyle, ABD ordusunun uzmanlığını, önderliğini ve kahramanlığını gözler önüne sererken, Armageddon’un 1998 yılının en iyi filmi olacağına kesinlikle inanıyoruz. In the Army Now filmi için ABD ordusuyla yaptığımız işbirliği son derece tatmin ediciydi. Sizinle bir başka ordu yanlısı filmde çalışmayı dört gözle bekliyoruz.” Nemy bu “naçizane” mektubuyla elindeki “fevkalâde” film senaryosuna ordu desteği koparsa da elbette her film yapımcısı onun kadar şanslı değil! Her yıl ortalama 200 film yapımcısı, destek almak için Pentagon Film İrtibat Bürosuna başvururken, bunların arasından sadece 20 kadarı destek almayı başarıyor. Destek almayı başarabilenlerin bir kısmı ise film senaryolarında kimi değişiklikler yapmak zorunda kalıyorlar. Destek isteyen film senaryolarını didik didik eden Pentagon yetkilileri, uygun bulmadıkları diyalogların, sahnelerin, karakter özelliklerinin değiştirilmesi için senaryoyu geri gönderiyorlar. ABD’li gazeteci David L. Robb’un sansüre uğrayan ve ordu desteği almayı başaran pek çok filmi derlediği Hollywood Operasyonları adlı kitabından bir örnek aktaralım. Rüzgârla Konuşanlar (2002) isimli İkinci Dünya Savaşını anlatan popüler bir film vardır. Bu filmde ABD ordusunun Navajo yerlilerinin dillerini kod olarak kullandığı ve bu askeri stratejinin de etkisiyle Japonlara kök söktürdüğü anlatılır. Film senaryosu destek almak için Pentagon’a gönderildiğinde ordu yetkilileri şerh koyar. Film ekibine senaryodan iki sahnenin çıkarılması koşuluyla destek verileceği söylenir. Bunlardan birisi; Japonların eline tutsak düşmeleriyle oluşturulan askeri kodun deşifre olması ihtimaline karşı Navajo yerlilerinin ABD’li askerlerce öldürüldüğü sahnedir, ki söz konusu emperyalist savaş ise bu gibi olaylar oldukça sıradandır! Çıkartılması istenen ikinci sahne ise lakabı dişçi olan bir ABD askerinin öldürdüğü Japon askerin ağzındaki altın dişi silahının süngüsüyle sökmeye çalıştığı sahnedir. Pentagon’a göre bu sahne ABD deniz piyadelerine yakışmıyordur. Oysa ABD Milli Arşivinde bir deniz piyadesinin ölü bir Japon askerin ağzından altın dişi sökerken çekilmiş bir fotoğrafı bulunmaktadır! Bu iki sahne filmin senaryosunda bulunmasına rağmen filme yansımamıştır. Bu sahnelerin kesilip atılmasıyla Rüzgârla Konuşanlar filmi ordudan hatırı sayılır bir destek alabilmiştir. Pentagon desteğini alan filmler birkaç istisnayı oluşturmuyor, yukarıda anlattığımız süreçten geçen ve ordu güdümünde çekilen yüzlerce film var. Kusursuz Fırtına, Bağımsızlık Günü, James Bond, Yeşil Bereliler, Dünyanın Durduğu Gün, Kaptan Amerika, Iron Man, Top Gun, Yarın Asla Ölmez, Jurassic Park, Independence, Transformers, Ben Efsaneyim, Er Ryan’ı Kurtarmak gibi yüzlerce filmin ve hatta Mickey Mouse gibi çizgi filmlerin yapımında Pentagon’un parmağı var! Bunlar arasından Er Ryan’ı Kurtarmak filmi Pentagon tarafından o kadar beğenilmiştir ki, filmin yönetmeni Steven Spielberg’e bu film dolayısıyla “Yüksek Hizmet Nişanı” verilmiştir! Söylemeden geçmeyelim; Pentagon ve Hollywood arasındaki ilişkiye farklı kaygılarla karşı çıkan yönetmenler de yok değil. Meselâ ünlü yönetmen Oliver Stone bu ilişkiden pek de memnun olmadığını açıklarken Pentagon’u kastederek bir röportajında şöyle diyor: “Kendi bakış açılarını satmak için hepimize fahişe muamelesi yapıyorlar. Belirli tipte filmler yapmanızı istiyorlar. Savaşın karanlık yüzüyle uğraşmak istemiyorlar. Savaş hakkında gerçeği dile getirmeyen filmlere destek veriyorlar ve savaş hakkındaki gerçeği arayan filmleri desteklemiyorlar. Savaş hakkındaki çoğu film, askeri alım ilanlarından farksız.” Hollywood sinemasında devlet, ordu ve milliyetçilik her zaman hâkim temalardan olmuştur. Herhangi bir savaşa girmeden önce veya savaş sürecinde emperyalist saldırganlığı meşrulaştırmak için savaş ve kahramanlık filmleri patlama yapar. Buradan hareketle de 11 Eylül saldırısından sonra savaş filmlerinin pıtrak gibi çoğalmasının tesadüf olmadığını söyleyebiliriz. Uçuş 93, Pearl Harbor, Münih, Kara Şahin Düştü, Bir Zamanlar Askerdik, Dünyalar Savaşı, Zero Dark Thirty, Buried, Yalanlar Üzerine, Rendition, Yeşil Bölge gibi filmler bunlardan sadece bazılarıdır ve tüm bu filmler Pentagon, CIA, Washington ve Hollywood ortak yapımıdır. Üstelik bu dönemde tarihsel bir benzerlik yaşandığını da kaydedelim. 11 Eylül’ün hemen ertesinde dönemin ABD Başkanı Bush’un siyasi danışmanı Karl Rove, film endüstrisinin tekelleriyle bir araya gelerek “yeni senaryo”ların ele alındığı bir toplantı gerçekleştirdi, aynı Roosevelt’in 1942’de yaptığı gibi… Dolayısıyla bu süreçte çıkan filmlerin önemli bölümünün Ortadoğu’da geçmesi kesinlikle şaşırtıcı değil! 11 Eylül’le beraber yürümekte olan emperyalist savaşın ağırlık merkezinin Ortadoğu’ya kaydırılmasının bir sonucu olarak filmlerdeki savaş bölgesi de yer değiştirdi. Bu dönemde Hollywood filmlerinde bir açıdan Ortadoğu yardıma muhtaç gösterilirken, bir başka açıdan da ABD emperyalist saldırganlığının “uluslararası terörizme karşı önleyici savaş” başlıklı cicili bicili kılıfı meşrulaştırılmak, Amerikan milliyetçiliği ve militarizm yükseltilmek istenmiştir. On yıllardır olduğu gibi bu dönemde çıkan filmlerde de ABD’nin yenildiği hiç görülmemiş, tersine Amerikan ordusu ve burjuva devleti “kurtarıcı güç” olarak lanse edilmiştir. Bugün Hollywood’a baktığımızda klasik anlamda savaş filmleriyle, fantastik ve bilimkurgu filmlerinin iç içe geçirilerek üretildiğini görüyoruz. Beyazperdede kimi zaman Ortadoğu’daki terör örgütleriyle savaşan ABD, kimi zaman bir doğal felâkete karşı insanlığın kurtuluşu için savaş veriyor. Kimi zaman dünyayı istila etmeye gelen uzaylıları def eden veya çığırından çıkmış robotları alt eden ABD, kimi zaman “süper kahramanlar” ile işbirliği içinde kötücül doğaüstü güçlere karşı savaşıyor! İç içe geçirilmiş tüm bu film temalarının giderek beyazperdenin yeni efendileri oluşunun kapitalizmin sistem kriziyle doğrudan bir bağı vardır. Bu filmler yürümekte olan emperyalist hegemonya kavgasında ABD’nin elindeki kuvvetli bir araç olmakla beraber kapitalist sistemin tarihsel çıkışsızlığının beyazperdeye yansımış halidir. Her yıl gösterime sokulan onlarca filmde sembolik süper kahramanların cirit atmasının ve korku, dehşet, kıyamet senaryolarının eksik olmayışının yegâne sebebi budur. (devam edecek)

---

Canice şiddetin, akıl dışılığın, çılgınlığın, paranoyanın, yabancılaşmanın ve yozlaşmanın sınır tanımayacak ölçüde içinde bulunduğumuz çağa damgasını bastığı apaçık ortadadır. Bütün bu sonuçlar gören gözler için ortadadır ortada olmasına ama bu gerçekliğin üstü de haliyle burjuvazi tarafından örtülmek istenmektedir. İstenmektedir ki bu karanlık keşmekeşten kurtuluşun yolu emekçi kitlelerce bulunmasın ve mevcut düzen baki kılınsın! “Kapitalizmin sürüklendiği kriz, savaş ve çürümeyi normalleştirmek ve adeta tufanlarla varlığını sürdüren bir düzeni kitlelere kabul ettirmek amacıyla burjuvazi tüm olanaklarını seferber etmiştir. Bu noktada sinema sektörü başta olmak üzere kitle iletişim araçları özellikle öne çıkmaktadır. Yüz milyon dolarlık devasa bütçeli filmlerin ana konusunu tufanlar, depremler, kasırgalar, uzaylıların veya doğaüstü varlıkların dünyayı fethetmesi, mumyaların uyanması, kutsal kitaplardaki kehanetlerin gerçekleşmesi, makinelerin dünyayı ele geçirmesi, sözümona üstün insanların toplumu kötü güçlerden kurtarması oluşturuyor. Yani sürekli olarak yıkım, yok oluş, gelecek diye bir şeyin olmadığı, olup bitenlerin mukadderat olduğu, doğaüstü varlıkların gerçekliği ve mistisizm pompalanmaktadır. Anlaşılacağı üzere, yolun sonuna gelmiş bir sistemin ayakta kalmak amacıyla tam bir çıldırmışlık ve akıl dışılık sergilemesine tanıklık etmekteyiz.”[1]

Kıyamet kadar kıyamet filmi üretiliyor!

Kıyamet Günü, Dünyalar Savaşı, Öldüren Sis, İstila, 2012, Ölümcül Deney, Zombilerin Şafağı, Kehanet, Güneşteki Patlamalar, Yarından Sonra, Derin Darbe, Uzaydan Gelen Fırtına, Pasifik Savaşı… Bu listeyi uzatmak mümkün! Kapitalizmin tarihsel krizinin damgasını vurduğu yeni yüzyılda, isminde kıyamet kelimesi geçsin ya da geçmesin, olay örgüsü “kıyamet” ekseninde dönen yüzlerce film üretildi. Tarihsel kriz koşullarında bu türe ait film sayısında ve gişe hâsılatlarında bir patlama yaşandı. Son 25 yıldır ABD menşeli medya imparatorlukları bu filmlerin çekimlerine milyonlarca dolar sermaye akıtıyor, çok daha fazlasını kâr olarak elde ediyor. Bu doğrultuda üretilen filmlerde uzaylıların dünyayı istila etmesinden bir virüsün dünyaya yayılarak insanlığı yürüyen ölülere dönüştürmesine, dünyaya bir gök taşının çarpmasından ekolojik felâketlere, yapay zekânın kontrolden çıkmasından nüfus patlamasının getirdiği yıkımlara kadar pek çok “kıyamet” teması kullanılıyor. Film senaryolarının son derece sığ ve tekdüze olduğunu baştan belirtelim ama izleyicinin zihnine ideolojik mesajları ince ince işleyen bu filmler, oldukça sinsi ve etkili biçimde burjuva ideolojisinin yeniden üretimine katkı sağlamaktadır. Bazen insan eliyle, bazen doğanın gazabı sonucu bir kıyamet/felâket olmuştur ya da olmaktadır. Haliyle insanlık için tehlike alarmları çalıyordur. Felâketin bin türlü kaynağı olabilir. Bilinmeyen bir sebepten dolayı insanlar birer zombiye dönüşüyordur! Yörüngesinden çıkan bir gezegen ya da irice bir göktaşı, hızla dünyaya doğru koşuyordur! Ya da dünyadaki doğal kaynakları ele geçirmek ve dünyayı istila etmek için uzaylılar, kötü robotlar, dünya dışı canavarlar peyda olmuştur! Bazen yeniden diriltilen dinozorlar kontrolden çıkar bazen de üzerinde deney yapılan hayvanlar mutasyona uğrar! Doğa zaten bu filmlerde kullanılan vazgeçilmez bir aktördür; acımasızdır, tahmin edilemezdir, gazap doludur! Tsunamiler, depremler, kasırgalar, dondurucu soğuklar, kavurucu sıcaklar… Felâketin kaynağı her ne olursa olsun, durumun çok ciddi olduğu hatta hayat memat meselesi olduğu tez elden vurgulanır. Bu vurguyu destekler şekilde televizyonlarda yok oluşun kimi görüntüleri dönüyor ve buna spikerlerin acı anonsları eşlik ediyordur. Gözüpek bir kahramanın sahneye fırlamasıyla, o an, filmi kahramanın gözünden izlemeye başlarız. Rahat koltuklarımızda onunla tehlikeleri göğüsler, onun dünyayı kurtarma macerasına ortak oluruz! Adaletin, başka bir okumayla Amerikan adaletinin timsali olabilmelidir mutlaka! Ve değişik kimliklerde; bir asker veya bir politikacı, bir astronot veyahut sıradan bir ABD yurttaşı olarak çıkabilir karşımıza. Geri planda ona eşlik eden bir kadın vardır ve tabii ki Yunan tanrıçaları kadar güzeldir! Esas adamın dünyayı kurtarma yolculuğu, gerçek aşkı bulma yolculuğuyla kesişir ve bu aşk teması filmi daha izlenesi kılmış olur! Türün yüzlerce örneği belirli klişelere yaslanır; bir grup bilim insanı, bir grup yüksek rütbeli asker ve elbette bir grup Beyaz Saray yetkilisi, gizli ve yüksek güvenlikli bir tesiste insanlığı kurtarma planları yapmaktadırlar! Buraya kadar “Temel ile Dursun” fıkralarını anımsatan felâket/kıyamet filmleri buradan sonra Hollywood klişeleriyle devam eder. Plan yapılır ve kahramanımıza kutsal görevi açıklanır. Artık insanlığın kaderi onun elindedir! Zamana karşı mücadele başlar ve olaylar gelişir. Ferdin cesur hamlelerine, ABD ordusunun ve Beyaz Saray’ın muazzam desteği eşlik eder. Kahramanımız nihayet insanlığı kurtarır!

Emperyalist fantezilerin anatomisi

2000 sonrası Hollywood sinemasının neler ürettiğine dair basit bir internet araması yaptığımızda, kıyamet filmlerinin dışında karşımızda bolca “süper kahraman” belirdiğini de görürüz. Kaptan Amerika, Süpermen, Batman, Örümcek Adam, Yenilmezler, X-men, Thor, Kara Panter, Çelik Adam, Demir Adam, Hulk ve yüzlercesi… Fantastik film türünün bir alt türü olan bu yapımlar, Hollywood’un en çok iş yapan yapımları olarak art arda gişe rekorları kırıyorlar. Dünya genelinde yüz milyonlara hitap ediyor, özellikle gençler ve çocuklar arasında bir ikon, bir fenomen haline geliyorlar. Kimisi uçuyor, kimi ışınlanıyor, kimi ise görünmez oluyor! Ağ atanı, balta savuranı, kılıç kuşananı var! Zamanda yolculuk yapmak veya zamanı durdurabilmek, hava olaylarını kontrol etmek veya şekil değiştirebilmek, ölümsüz olmak, zihin kontrolü yapabilmek, ışık hızında koşabilmek ve daha nicesi… Akla gelen-gelmeyen daha pek çok süper güç ve sonsuz sihir, renkli kostümler, ihtişam ve güç! Bu filmler özellikle çocuklar için oldukça fazla şeyi ifade ediyor ve onların zihin dünyasının vazgeçilmez parçası olabiliyorlar. Çizgi roman ve film uyarlamalarının demirbaşları olan Dc Comics ve Marvel Comics adlı iki rakip şirket, “Süper kahraman” isminin ve konseptinin telif hakkını ellerinde bulunduruyorlar. Bu tekeller her yıl milyarlarca dolarlık ciro rakamları açıklıyorlar. Hollywood sinemasında önemli bir anlamı olan 1 milyar dolar barajını aşan az sayıdaki filmin yedisini süper kahraman filmi oluşturuyor. Bu filmlerden biri olan 2012 yapımı The Avengers (Yenilmezler) filmi, 1 milyar 510 milyon dolar gibi çılgın bir hâsılat yaparak rekor kırdı. Eldeki verilere göre bilet fiyatlarının o dönem yaklaşık 8 dolar olduğunu göz önüne aldığımızda, yaklaşık 190 milyon insanın bu filmi bizzat sinema salonlarında izlediğini hesaplayabiliyoruz. Süper kahraman filmleri, gişe hâsılatlarının dışında daha pek çok kalem üzerinden yatırımcısına para kazandıran yapımlardır. Çizgi roman uyarlaması olan bu filmlerin 2000’li yıllardaki patlamalı artışı haliyle çizgi roman sektörüne de soluk aldırmıştır. Çizgi romanların tüm dünyaya dağıtımını yapan Comichron adlı şirketin verilerine göre 2005’te yaklaşık 500 milyon dolar olan sektörün cirosu, 2015’e gelindiğinde 1 milyar doları geçmiştir. Yani sektörün hacmi iki katına ulaşmıştır! Gişe hâsılatları, çizgi romanlar, televizyon dizileri, bilgisayar oyunları, patentli kostüm, giysi, oyuncak ve bilumum meta satışları derken muazzam genişlikte ve kârlılıkta bir sektörden bahsediyoruz. Üstelik bu alandaki şirketlerin büyük oranda sosyal medya manipülasyonları yaptıkları biliniyor. Tüm bunların da etkisiyle giderek popülerleşen bu yapımlar, geniş kitlelerce heyecanla ve büyük hayranlıkla izleniyor. Süper kahraman filmlerinin çatısı iyi-kötü çatışması üzerine kuruludur. Bir tarafta “iyiler”, diğer tarafta “kötüler” vardır. “İyi” olan taraf genelde değişmezken “kötü” olarak yansıtılan, ABD’nin politik ihtiyacına göre değişebilir. Bu durum Malcolm X’in ünlü sözünü akla getirmektedir: “Eğer dikkatli olmazsanız medya sizin iyi insanlardan nefret etmenizi, kötü insanları ise sevmenizi sağlar.” Süper kahramanların çoğu sıradan birer insan olarak doğmuşlardır. Tesadüf olmasa gerek, ileride süper güçlere nail olacak bu sıradan insanlar genelde toplum tarafından dışlanmış kişilerdir. Reel dünyadaki yüz milyonlarca insan gibi film kahramanının da rutin, mütevazi, asosyal, sıradan bir yaşam sürmekte olduğu resmedilir. Kahramanın birtakım gizil, insanüstü güçlere kavuştuğunu fark etmesiyle birlikte bir çatışma izlemeye başlarız. Sözde kahramanımız elde ettiği süper güçleri önceki hayatında kendisini dışlayan toplumdan intikam almak için mi kullanacaktır, yoksa her şeyi sineye çekip toplumun kurtarıcısı rolünü mü üstlenecektir? Kısa gelgitlerin sonucunda tercihini “iyi” olmak yönünde yaptığını anlayarak onun sonsuz yolculuğuna ortak ediliriz. Film yapımcıları bize “iyi” olan tarafı gösterdikten sonra sırasıyla “kötüyü” tarif etmeye ve bizim de bir tarafı olacağımız iyi-kötü çatışmasını işlemeye başlar. Tehdit bu kez bir doğa olayı değil, başkaca süper güçlere sahip olan kötücül mutantlar, yaratıklar, çatlak bilim adamlarıdır. Yani yine insanlık için tehlike alarmları çalmaya başlamıştır. “İyiler” ve “kötüler” arasında süren kıyasıya bir savaş başlar! Saatlerce süren aksiyon, büyük özveri ve mücadele ve TA DA! “İyiler” kazanmış, “kötüler” kaybetmiştir!

Medya sahibinin sesidir ve anlatılan senin hikâyen değildir!

Bir film neden üretilir? Belirttiğimiz gibi elbette ticari beklentiler Hollywood yapımcılarının tercihlerini belirlemede önemli bir etken ve yukarıda saydığımız film türleri, çeşitli verilerden de anlaşılacağı üzere yüksek kâr getirisi nedeniyle yatırımcıların iştahını hayli kabartmaktadırlar. Fakat mesele sadece ticari değil en az onun kadar da ideolojik! Sinema, bir anlam ve algı yaratma aracıdır. Seyirci ise aslında bir alıcıdır; filmi yapanın ideolojik fikirlerinin potansiyel alıcısı! Hiçbir filmi politik ve ideolojik bağlamından ayrı düşünemeyiz. Bazen doğrudan yüzeyinde bazen de bir alt metin olarak her filmin dayandığı ideolojik bir anlayış vardır. Küresel bir medya imparatorluğu olan Hollywood, dün olduğu gibi bugün de sahibine, yani özel olarak ABD’ye, genel olarak ise emperyalizme büyük hizmetler sunuyor. Sistemin içine sürüklendiği bu darboğazda, tarihsel kriz koşullarında yeniden üretilen burjuva ideolojisi, belki de en yaygın şekilde ve gündelik yaşama yayılmış biçimde Hollywood filmleri aracılığıyla işçi ve emekçilere servis ediliyor. Tüm bu yapımlarla inanılmaz ölçüde Amerikan milliyetçiliği körüklenmektedir. ABD’nin hegemonik gücü pekiştirilmekte ve kitlelere kanıksatılmaktadır. Bu filmlerden çıkarılan mesaj oldukça nettir; ABD’nin askeri, ekonomik, siyasi üstünlüğü doğaldır ve herkesin ama herkesin yararınadır! İster kıyamet filmlerinde olsun isterse süper kahraman filmlerinde, dünyanın, hatta tüm evrenin son tahlilde ABD sayesinde kurtarıldığı işlenmektedir. Amerikan ordusu ve bir bütün olarak Amerikan devleti, kurtarıcı ve özgürleştirici bir güç olarak (tıpkı gerçek hayatta olduğu gibi!) lanse edilmekte ve bu durum kutsanmaktadır. Meselâ gişe rekorları kıran Transformers isimli meşhur filmde, dünyadaki doğal kaynakları ele geçirmek için başka bir galaksiden gelen kötü robotlara karşı Amerikan ordusunun iyi robotlarla işbirliği halinde bizzat savaş verdiği ve dünyanın kurtarılmasında başrol oynadığı işlenmektedir.[2] Bu yapımlarda aynı zamanda otoritenin şiddetine bir meşruluk, bir kutsiyet kazandırılmaktadır. Bu noktada çarpıcı bir film örneği verelim. Batman: Kara Şövalye Yükseliyor (2012) filminde yeraltında örgütlenen kitleler, %1’lik zengin kesimin elinden iktidarı almak için harekete geçerler. Buraya kadar filmin açık şekilde toplumsal bir devrimden bahsettiğini anlıyoruz. Fakat filmde ayağa kalkan kitlenin önderinin asıl hedefi öncelikle bir kaos yaratmak ve neticede atom bombasıyla tüm kenti imha etmektir. “Şehrin ve halkın koruyucu meleği” Batman ve Amerikan devletinin üstün çabalarıyla bu şer planı bozulur. Bu filme esin kaynağı olan olay aynı yıl ABD’de patlak veren ve %99’un isyanı olarak anılan “İşgal Et” eylemleriydi. Bu haklı eylemleri şiddetle bastıran Amerikan devlet gücü, çok açık biçimde bu filmle meşrulaştırılmıştır. Farklı temalara, dolayısıyla farklı ideolojik mesajlara odaklanan Hollywood filmleri vardır. “Dünyayı kurtaran Amerikalı” temasını merkezine alan Armageddon isimli filmde, nükleer silah teknolojisinin bir gün işimize yarayacağı mesajı verilmektedir. Gişe rekorları kıran bu filmde dünyaya çarpmak üzere olan dev bir asteroidi, ABD’li bir petrol sondaj uzmanı toparladığı bir ekiple hayatını feda etme pahasına yok edecektir. Kahramanımızın bir repliği konumuz itibariyle hayli ilgi çekicidir: “Amerika Birleşik Devletleri bizden dünyayı kurtarmamızı rica etti, itirazı olan?” Keza, Yenilmezler filmi de nükleer silahların elbet bir gün işe yarayabileceği mesajını doğrudan dillendiren filmlerden biridir. Kurtuluş Günü gizli teknolojik deneyleri ve araştırmaları kitlelere haklı gösterirken, Terminatör (Yokedici) ABD’nin Ortadoğu başta olmak üzere dünya genelinde uyguladığı şiddet, savaş ve yok edici politikaların adeta beyazperdedeki yansımasıdır ve bu politikaları meşrulaştırır.[3] Tarihin gördüğü en şiddetli depremi anlatan San Andreas Fayı adlı felâket filmi ise ABD’nin tarihsel kriz koşullarında sarsılan hegemonyasını pekiştirmeye çalışır. Bu filme göre felâketin boyutları her ne olursa olsun Amerikalılar “yeniden inşa edeceğiz” demeyi bilecektir! Filmin final sahnesinde felâketten sağ kurtulanlar birbirinin yarasını sararken ve arka fonda insanın gururunu okşayan bir müzik çalarken yıkılan meşhur Golden Gate köprüsüne asılmış bir Amerikan bayrağına bakan esas adamın ağzından dökülüverir bu sözler: “Yeniden inşa edeceğiz!” Süperman, kostümünde yer alan meşhur ambleminin de simgelediği şekilde sıradan bir ABD vatandaşı için en çok ihtiyaç duyduğu olguyu ifade eder: “UMUT!” İster felâket filmleri ister süper kahraman filmleri olsun, yüksek bütçeli tüm bu yapımlar, ekrana tam anlamıyla bir hengâme yansıtırlar. Özellikle aksiyon sahnelerindeki aşırı hız ve gerilim müziği, kaotik görüntülere eşlik eden gürültü patırtı seyirciyi sadece dehşete düşürerek ağzını açık bırakmakla kalmaz, aynı zamanda ve daha tehlikeli biçimde bilincini de fethedilebilir kılar. İstisnasız bu yapımların hepsinde birkaç dakikada bir ekranda büyük yıkımlar, patlamalar, yok oluşlar, felâketler boy gösterir ve seyirci bir yandan büyülenir, bir yandan da dikkat kesilir. Ekrana yansıyan bunca hengâmenin taarruzlarıyla dumura uğratılan seyirci, ideolojik mesajları fark etmeksizin içselleştiriverir. Bu açıdan türün yüzlerce filmi, ABD’nin ünlü savaş doktrini olan “Şok ve Dehşet” doktrinini akla getirmektedir. Şok edici, dehşete düşürücü, korkutucu sahnelerin birbiri peşi sıra beyazperdeye akmasıyla seyircinin paralize olması, korkudan düşünemez hale gelmesi ve elbette verileni sorgulamaksızın alması amaçlanmaktadır. Yapılan çeşitli araştırmalar, incelemeler, bugün dünyada en yaygın duygunun korku olduğunu ortaya koyuyor. Kapitalist dünyada örgütsüz bir insan kendisini kalabalıklar içinde yalnız, güvensiz, güçsüz hisseder ve iç dünyası bitimsiz korkularla bezelidir. Bu korkular insanda kendiliğinden oluşmaz, egemen ideoloji marifetiyle toplumun bağrına ekilir. Bu yolla bir bütün olarak toplum paralize edilir, toplumsal bir felç hâsıl olur. Egemenler açısından aslında kural oldukça basittir; korkuyla beslenen toplumlar daha kolay manipüle edilirler! Çelişkilerin keskinleştiği ve sistemin her geçen gün sürdürülebilirliğinin zorlaştığı günümüz kriz koşullarında egemenler korku ve sindirme politikalarına her zamankinden daha fazla başvuruyorlar. “Sınıflı toplumların tarihinde hep görüldüğü üzere, toplumsal yozlaşma ve çürüme koşulları, doğaüstü güçlerden medet umma ve mistik fikirlere sarılma şeklinde seyreden kör inançları beslemektedir. Bilimsel ilerleme bakımından kat edilen mesafelere rağmen kapitalist düzen de bu kuralın dışında kalamamıştır. 20. yüzyılı bir yana bıraktık, yeni milenyuma giriş diye onca reklâmı yapılan 21. yüzyıl da beraberinde kapitalizmin derinleşen çürümesini ve toplumu uyutmak için başvurulan eski hurafeleri getirdi.”[4] Özellikle her yaz sezonu pıtrak gibi çoğalan Hollywood etiketli kıyamet ve süper kahraman filmlerinde de toplumu uyutmak için eski hurafelere başvuruluyor, kör inançlar besleniyor. Yine bu filmlerde dehşet, korku gibi duyguları uyarıcı motifler bulunuyor. Bu film türlerinin olmazsa olmazlarından biri olan bu motiflerin ideolojik mesajları ustalıkla gizleyebilmenin ve aktarabilmenin bir aracı olarak kullanıldığını söylemek gerekiyor. Kıyamet filmlerinde yer alan teolojik, mitolojik, mistik anlatılar ve metaforlarla desteklenen felâket görüntüleri izleyicilerde ölüm, yok oluş, kıyamet gibi en eski, en köklü, en geleneksel korkuları sinsi biçimlerde uyarmaktadır. İnsanın doğa karşısındaki aczi yine aynı sinsilikte işlenmektedir. Keza süper kahraman filmleri de benzeri bir yapıya sahiptir. Fakat bu filmlerde, diğer film türünde işlenen korkulara ek olarak “öteki” korkusu da işlenmektedir. “Öteki” olarak tarif edilen, zamanın ruhu ve günlük politikanın ihtiyaçları doğrultusunda her şey veya herkes olabilir; “soğuk savaş” döneminde komünistler, 11 Eylül sonrası Müslümanlar vs. ABD toplumunda oldukça baskın olan “öteki” korkusu, devletin savaş ve sözde güvenlik stratejilerini birer birer hayata geçirebilmesi için oldukça elverişli bir atmosfer yaratır! Burjuvazinin Hollywood gibi ideolojik aygıtları, nihayetinde bir korku ve endişe toplumu yaratarak, “her şey boş” duygusu üzerinden pasifizm yayarak, kitleleri düzen karşıtı mücadeleden alıkoymak görevini de yerine getirirler. Bahsi geçen film türlerinde bu amaca hizmet eden oldukça sinsi bir klişe vardır; korkudan kaçışan kalabalıklar! Örgütlü olduklarında her şeye gücü yetme kudretine erişebilen kitleler, istisnasız tüm bu filmlerde panik halindedir ve çığlık çığlığa kaçışıyordur! Kuşkusuz bu görüntülerin neredeyse her filmde yer almasının bir anlamı var. Bu görüntülerle seyirci kitlesinin bilincine “sen özne değilsin, kurtarıcını bekle!” mesajı üflenmiş oluyor. İsteniyor ki sinema salonunda veya televizyon/bilgisayar karşısında edilgen bir şekilde filmi izleyen seyirci, filmi izlediği koltuktan kalktıktan sonra da edilgen kalsın. İyice pasifleşsin, kendisini özne olarak görmesin. Gerçek yaşamdaki keşmekeşi, krizi, kaosu kabullensin. Sistemin ona yaşattığı çeşitli sorunlar karşısında kaderine boyun eğsin. Egemenlerin en kadim saldırı yöntemlerinden biri olan bu karşı-propaganda ile emekçilerin olası birliktelikleri dağıtılmak, örgütlenme hedefleri daha baştan dinamitlenmek istenmektedir.

İnsan gerçeklerden kaçamaz!

Literatürde “Kaçış Sineması” diye bir kavram vardır ve bunun ilk örnekleri Birinci Dünya Savaşı sırasında çekilen filmler olarak gösterilir. O dönemde kitlelerin Avrupa başta olmak üzere tüm dünyayı etkileyen savaşın yıkıcı etkilerinden ve buz gibi gerçeklerinden bir nebze olsun uzaklaştırılması için ana akım sinemaya bir biçim verilmiştir. Kabaca bu biçim, gerçeğin olağanca çıplaklığı ile görülmesinin engellenmesi, gerçek olmayanın ise saf gerçekmiş gibi sunulması olarak ortaya konulabilir. O tarihlerden bugünlere türü ve teması her ne olursa olsun üretilen filmlerin, umutsuzluk, hoşnutsuzluk ve travma üreten gündelik yaşamdan insanın kaçışına hizmet etmesi amaçlanmaktadır. Kuşkusuz bu “kaçışı” en garanti edebilecek olan filmler ise “gerçek” dünya ile ilgisi yokmuş gibi görünen süper kahramanların fantastik dünyalarıdır. 2000’ler sonrası felâket filmlerinin önemli yönetmenlerinden biri olan Roland Emmerich ise felâket filmleri için, “Son zamanlarda dünyada çok karamsarlık var ve insanlar çok parlak bir geleceğe sahip olacağımıza inanmıyor. Bu nedenle dünyanın sonu senaryosu cazip geliyor” diyor ve haklı! Dünyanın sonu korkusu bugün oldukça geniş kitleler tarafından duyulur oldu. Üstelik yersiz de değil, çürüyen kapitalizm dünyayı yok oluşa sürüklüyor. Yani felâket filmleri bir gerçeklikten besleniyor ama aynı şekilde bir “kaçışı” da içinde barındırıyor. Bugün yaşanılandan nispeten daha karanlık bir tablonun yansıtıldığı bu filmler bir anlamda rahatlama-gevşeme seansı işlevi taşımaktadırlar. Egemenler, Hollywood eliyle bir korku simülasyonu oluştururlar ve gerçeklikten kaçmak, rahatlamak isteyen kitleleri reel korkudan daha üstün bir güç ile tehdit ederek onların sisteme sığınmasını sağlamaya çalışırlar. Bu yolla örgütsüz kitlelerdeki baskın ve yaygın bir duygu biçimi olan öğrenilmiş çaresizlik kışkırtılmaktadır. Gerek süper kahraman filmlerine gerekse felâket filmlerine “kriz dönemi filmleri” de denilmektedir. Bu film türlerinin muhtevasını anlamak açısından herhalde bundan daha uygun bir tanım da seçilemezdi! 1970’ler, bu film türlerinin “altın çağını” yaşadığı bir dönemdi. Bu yıllar ABD’de Watergate gibi çeşitli skandalların, rüşvet-yolsuzluk gibi ifşaatların getirdiği siyasi krizin ve dünya çapındaki ekonomik krizin kitlelerde yarattığı derin hoşnutsuzluğun belirginleştiği yıllardı. Egemen sınıf “uygarlığın tehdit altında olduğu” algısını güçlendirmek ve sistemi tüm günahlarıyla kabul etmeleri konusunda kitleleri ikna etmek için peşi sıra “kriz filmleri” üretti. Krizin etkilerinin azalmasıyla ise bu türlere ait film senaryolarını rafa kaldırdı. 1990'ların ortasından itibaren, kapitalizmin daha öncekilerden çok daha boyutlu, derin bir krize girmesiyle bu film türlerinde yeniden bir patlama başladı! Milenyumla birlikte ise dünya çapında gösterime giren Hollywood filmlerinin tamamına yakınını “kriz filmleri” oluşturmaya başladı. Elbette bu geri dönüşte bilgisayar teknolojisindeki gelişimin ve bunun sektöre sunduğu müthiş olanakların da payı vardır ama sistemin tarihsel krizi yakın dönem sinemasına damgasını vurmuştur. Egemenler geçmişte olduğu gibi bugün de saltanatlarını sürdürebilmek için kitlelere “sisteme sahip çık” mesajını vermektedir. Elif Çağlı’nın vurguladığı gibi, “Aslında durumun kendisi tarihsel bir gücün değil tam tersine bir güçsüzlüğün ifadesidir”. İnsan gerçeklerden kaçamaz! Kıyametten kurtuluşun bile belki mümkün olduğunu, ama kapitalizmden kurtuluşun mümkün olmadığını kitlelere yutturmaya çalışan bugünün egemenleri de gerçeklerden kaçamaz! Tarihsel kriz bir açıdan kapitalist sistemin ipliğini pazara çıkaracak koşulları mayalamaktadır. Burjuva düzenin tüm aygıtları, yaydıkları çeşitli yalanlarla kitleleri manipüle etmeye çalışsalar da nafile! Yarınlar sadece sinemayı, sanatı değil tüm yaşamı özgürleştirebilecek güç olan işçi sınıfının tarihsel-örgütlü eylemini sabırsızlıkla beklemektedir. Fakat dedik ya insan gerçeklerden kaçamaz diye! Emekçi kitleler de politikadan ekonomiye ve oradan kültür-sanata yaşamın her alanının tarihsel çıkışsızlığın etkisiyle yeniden şekillenmekte olduğu ve sistem krizinin derin izlerini taşıdığı günümüz dünyasının gerçeklerinden ebediyen kaçamazlar! Ne “kaçış sineması” ne oyalayıcı, uyutucu bir başka uğraş bunu sağlayabilir. Aslında rengârenk, cıvıl cıvıl olması gereken yaşamın her köşesi, çürüyen kapitalizmin esareti altında gün be gün zifiri bir karanlığa gömülmektedir. Kapitalizm bugün insanlığa cehennemi yaşatmaktadır! İnsan bu gerçeklerden kaçamaz! “Hangi güncel sorunu ele alırsak alalım, kapitalizmin insanlığın geleceğini tehdit eden küresel bir canavara dönüştüğü gerçeğiyle karşılaşıyoruz. 21. yüzyıl, kapitalizmin yarattığı küresel felâketlerle adeta kapitalizmin kıyamet çağına dönüşmüş durumda. Kapitalizm kendi haline bırakılırsa modern insanlığın yeni bir yüzyılı olmayacak. Ya kapitalizm kendisiyle birlikte doğayı ve dünya üzerindeki insanları bir çöküşe sürükleyecek ya da işçi-emekçi kitleler onu yıkıp sınıfsız ve sömürüsüz bir geleceği kendi elleriyle yaratacaklar. Başka seçenek yok, zaman daralıyor!”[5]

---